|
با در نظر گرفتن سند چشم انداز و بر اساس راهبرد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مبنی بر ضرورت مدیریت روشمند و اعمال نظارت علمی و انجام ممیزی توسعه علوم و در راستای شناسایی نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصتهای بخشهای خرد و کلان علم و پژوهش و دستیابی به تصویری شفاف از وضعیت و موقعیت موجود و مطلوب علوم و تحقیقات در مقایسه با کشورهای منطقهای و بینالمللی، کار ارزیابی و ممیزی بیش از صد موضوع مهم علمی در سال 88 آغاز شد.
مدیریت اجرایی و عملیاتی ارزیابی و ممیزی توسعه این طرح با بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندیهای انجمنهای علمی انجام گرفت.
انجمن ژنتیک ایران نیز با توجه به این سفارش، در سال 88 کار ارزیابی علم ژنتیک در ایران را در برنامه کاری خود قرار داد. بر این اساس هیئت مدیره انجمن، دکتر محمد تقی اکبری را به عنوان مجری این طرح انتخاب کردند.
گرد آوری اطلاعات اولین قدم در انجام این ممیزی بود که با توجه به نوپا بودن علم ژنتیک و نبود اطلاعات و مستندات قابل اعتماد و طبقه بندی شده در ابتدا مشکل مینمود.
با تلاشهای انجام گرفته بخشی از این اطلاعات در شاخه انسانی جمع آوری شد و قرار است اطلاعات مربوط به شاخههای دیگر نیز تهیه گردند.
با توجه به این اطلاعات وضعیت علم ژنتیک در ایران مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است و با شناسایی قوتها و ضعفها پیشنهاداتی برای آینده مطرح شده است.
جهت اطلاع اعضای محترم انجمن ژنتیک خلاصهای از این گزارش ارائه میگردد.
مقدمه و اهمیت ارزیابی علوم
ما در جهانی زندگی میکنیم که به دلیل پیشرفتهای حیرت انگیز در حوزههای مختلف علمی از جمله علوم فناوری اطلاعات و ارتباطات، ژنتیک، بیوتکنولوژی و نانو تکنولوژی منحنی رشد علم و فناوری به صورت یک منحنی متمایل به عمود در آمده است. این امر نشان از کوتاهتر شدن هر چه بیشتر چرخه زمانی تولید علم دارد. این روند باعث تغییرات شتابنده در سطوح مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فردی در سراسر جهان از یک سو و غیر قابل پیش بینی بودن آینده از سوی دیگر دارد.
این در حالی است که در دنیای رقابتی امروز لازم است سیستمهای علم و فناوری آمادگی لازم برای پاسخ به تغییرات اقتصادی و اجتماعی را داشته باشند.
آینده نگری تلاشی برای بررسی دراز مدت آینده علم، فناوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی پدیده های نوظهور و حوزههای زیر بنایی تحقیقات استراتژیک است که بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در بر داشته باشد. بنابراین در جهان امروز آیندهپژوهی و آیندهنگری یک ضرورت است.
در این میان کشورهای مختلف، از تدابیر واقدامات گوناگونی برای جلب توجه جامعه نسبت به وضعیت آینده در هنگام تصمیمگیری و سیاستگذاریها، همچنین ایجاد دغدغه در مورد پیآمد تصمیمات، سیاستگذاریها، قانونگذاریها و اقدامات، استفاده میکنند.
قدم اول برای آینده نگری داشتن بینش و دانش دقیق صحیح از وضعیت موجود است تا بتوان با تعیین اولویتها و در نظر گرفتن امکانات چارچوبی برای آینده علم و فناوری در کشور ایجاد کرد.
در این میان ژنتیک در سطح جهان و ایران علم نوپایی است که با ورود به عرصههایی چون پزشکی، داروسازی و تولیدات محصولاتی تراریخته گیاهی و جانوری روز به روز دامنه کاربرد آن بیشتر میشود.
با وجود اهمیت بسیار زیاد، این علم هنوز توسط عموم مردم قابل شناسایی نیست و تنها در محافل علمی مطرح است.اما اثرات و عواقبی که این علم در شکل گیری بسیاری از مسائل اجتماع دارد ضرورت پرداخت به آن را مشخص میسازد.
اهداف کلی طرح
انتظار میرود پس از انجام این بررسی ارزیابی صحیحی از شاخصهای کمی ارزیابی موضوعی علوم در بخشهای ساختاری، عملکردی، بهرهوری، شاخصهای برداشتی مشتری، شاخصهای برداشتی کارکنان و همچنین شاخصهای کیفی ارزیابی موضوعی علوم به دست آید و با توجه به این شاخصها میتوان به طور دقیق موارد زیر را مشخص کرد:
شاخصهای انسانی همچون تعداد محققین، شاخصهای ساختاری همچون مراکز آموزشی و تحقیقاتی در رشته ژنتیک و نوع آنها، شاخصهای عملکردی از وضعیت تولید علم در کلیه رشتهها و رشته ژنتیک و علوم وابسته به آن در ایران، شاخصهای عملکردی از مقایسه وضعیت ایران در ده سال گذشته و سهم ایران در داشتن برترین دانشگاههای جهان در مقایسه با درصد جمعیت و سهم این کشو از تولید ناخالص جهانی به دست میآید.
روش کار
این گزارش بر اساس مدارک و مستندات موجود ( Evidence based ) تهیه شده است.
از آنجایی که همایشها محلی برای به اشتراک گذاشتن و عرضه دستاوردهای علمی در هر رشته هستند در اولین مرحله از تهیه این گزارش از بخش انسانی کتاب خلاصه مقالات دهمین کنگره ژنتیک به عنوان یک منبع قابل اعتماد و در دسترس استفاده شد و برای تعیین بخشی از شاخص های ارزیابی علوم به کار رفت.
همایش ژنتیک ایران که هر دو سال یکبار برگزار میشود یکی از مهمترین همایشهای ژنتیکی در کشور است. در این همایش محققان و دانشمندان از سراسر کشور دور هم جمع میشوند تا دستاوردهای خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند بنابراین تعداد محققان، مراکز شرکت کننده و موضوعات مطرح شده در این همایش میتواند به عنوان معیاری برای ارزیابی بخشی از شاخصهای مورد نظر در ارزیابی علوم به کار گرفته شوند.
جهت مقایسه وضعیت ایران با کشور های منطقه و کشورهای پیشرفته از شاخصی به عنوان شاخص H استفاده کردیم. که از پایگاه دادههای SCImago Journal & Country Rank استخراج شده است.
همچنین برای بررسی وضعیت تحقیقاتی در کشور با توجه به جمعیت و تولید ناخالص ملی از آخرین رده بندی انجام شده توسط ( ARWU ) که در سال 2009 در دانشگاه شانگ های جیا تیانگ انجام میگیرد استفاده شده است.
ارزیابی تعداد محققان در کشور و لیست مراکز آموزشی کشور
با توجه به زمان و نیروهای موجود در مرحله اول برای ارزیابی شاخصهای انسانی تعداد محققانی که در بخش ژنتیک انسانی و پزشکی برای همایش دهم مقاله ارسال کرده بودند شمارش شدند.
در این بررسی تعداد نویسندگان با احتساب موارد تکراری 1126 نفر شمارش شد، با کسر موارد تکراری کل نویسندگان 593 نفر به دست میآید. با در نظر گرفتن تعداد 22 نفر محقق که از دانشگاه های خارجی در همایش شرکت کرده بودند تعداد محققین داخلی 571 نفر به دست میآید.
این نویسندگان در مجموع 264 مقاله را نوشتند. به عبارتی به طور میانگین هر مقاله توسط 29/4 نفر نوشته شده است.
با توجه به اینکه در این همایش 571 محقق از مراکز تحقیقاتی داخل ایران مقاله ارسال کرده بودند و با تخمین جمعیت 70 میلیونی تخمین زده میشود در هر یک میلیون نفر 15/8 محقق فعال در زمینه ژنتیک انسانی فعالیت میکنند.
مراکز تحقیقاتی که این محققین در آن فعالیت می کردند نیز احصا گردید. البته از آنجایی که هر محقق ممکن است در مراکز مختلف فعالیت کند به ازای هر مقاله برای هر محقق یک مرکز در نظر گرفته شد.
در مجموع کل این محققین از 110 مرکز تحقیقاتی و دانشگاهی مقالات علمی خود را ارسال کرده بودند که از میان آنها 14 مرکز خارجی بودند. بنابراین 96 مرکز داخلی در این بررسی احصا شدند.
از میان این مراکز 64 مورد مربوط به دانشگاههای دولتی و آزاد (6/66 درصد)، 19 سازمان و مرکز دولتی غیر دانشگاهی (8/19 درصد)، 9 آزمایشگاه و مرکز خصوصی (4/9 درصد) و 4 بیمارستان (2/4 درصد) است.
مقایسه وضعیت علم ژنتیک در ایران و سایر کشورها بر اساس شاخص H
از سال 2005 میلادی به پیشنهاد یک دانشمند امریکایی به نام Jorge G Hirseh شاخصی به نام شاخص H یا عدد H ایجاد شد که تاثیر گذاری کمی و کیفی عملکرد دانشمندان را نشان میدهد. این شاخص بر پایه تعداد مقالات و استنادات به مقالات توسط دانشمندان دیگر تعریف میشود.
این شاخص را میتوان برای شناخت تاثیر گذاری علمی یک دانشمند، گروهی از دانشمندان مثل افراد یک دپارتمان، یک دانشگاه و یا یک کشور به کار برد.
نکته قابل توجه در اندازه گیری این شاخص این است که از آنجایی که علاوه بر تعداد مقالات منتشر شده میزان استنادات به مقاله نیز در نظر گرفته میشود به نوعی کیفیت مقالات منتشر شده نیز ارزیابی میشوند.
بنا بر تعریف، شاخص H یک محقق معادل h خواهد بود اگر چنانچه از میان N مقالهای که توسط این محقق نوشته شده باشد هر کدام حداقل h استناد داشته باشد و دیگر مقالات ( N-h ) کمتر از h استناد داشته باشد.
برای اندازه گیری شاخص H از پایگاههای دادههای مختلفی چون Google Scholar یا Scopus و یا ISI Web of Knowledge استفاده میشود.
در این گزارش از شاخص H محاسبه شده برای کشورهای مختلف توسط SCImago Journal & Country Rank استفاده شده است. این مجله از پایگاه دادههای Scopus برای ارزیابی شاخص H کشورها استفاده میکند.
بر اساس این گزارش ایران با شاخص ٰ H ، 80 برای کلیه رشته ها در بین سالهای 1996 تا 2008 از میان 233 کشور در رتبه 55ام قرار دارد.
شاخص H ایران در همین بازه زمانی برای رشتههای ژنتیک، زیست شناسی و بیوشیمی 54 است. در جدول یک رتبه، تعداد مقالات و تعداد استنادات، تعداد استناد به ازای هر مقاله و شاخص H ایران برای کلیه رشتهها و رشته ژنتیک، زیست شناسی مولکولی و بیوشیمی آورده شده است.
|
جدول یک: تعداد مقالات و شاخص H ایران بین سال های 1996 تا 2008
|
| |
رتبه در میان 233 کشور
|
تعداد مقالات
|
تعداد استنادات
|
تعدا استنادات به هر مقاله
|
H index
|
|
کلیه رشتهها
|
55
|
67,766
|
236 ,488
|
24/6
|
80
|
|
رشته ژنتیک، زیست شناسی مولکولی و بیوشیمی
|
49
|
5 ,790
|
34 ,596
|
66/10
|
54
|
با مقایسه تعداد مقالات در کلیه رشتهها و حوزه زیست شناسی مولکولی، ژنتیک و بیوشیمی درصد تولید علم در این بخش در مقایسه با کلیه رشتهها مشخص میشود. بر این اساس مشخص میشود که 7/11 درصد از مقالات تولید شده در ایران به حوزه زیست شناسی مولکولی، ژنتیک و بیوشیمی تعلق دارد که این میزان از کشورهایی چون ایالات متحده، انگلستان، آلمان، فرانسه، کانادا، سویس، هلند، کره جنوبی، هند و ارمنستان و سوئد بیشتر است. اما نسبت به کشورهای چون ژاپن، ایتالیا، چین، عراق و اردن کمتر است. بنابراین به طور نسبی میتوان گفت در مقایسه با کشورهای پیشرفته درصد بیشتری از تحقیقات نسبت به کل تحقیقات انجام شده در ایران در حوزه ژنتیک انجام شده است، و این امر را میتوان نشانهای از اقبال به ژنتیک دانست. این اقبال میتواند به عنوان یک مزیت نسبی برای کشور تلقی شود. البته استفاده از یک مزیت نسبی و بهره بردن از آن نیاز به برنامه ریزی و سازماندهی دارد و به خودی خود موجبات پیشرفت و ترقی را فراهم نمیکند.
میزان تولید علم در رشته ژنتیک، زیست مولکولی و بیوشیمی با در نظر گرفتن فاکتورهای کمی و کیفی که در ارزیابی شاخص H تاثیر دارند در مقایسه با ده کشور برتر بسیار پایین است و در مقایسه با کشورهای همجوار و آسیایی وضعیت ایران تقریبا میانه است. در جدول دو شاخص H برای تعدادی از کشورها نشان داده شده است.
|
جدول 2: شاخص H کشورها
|
|
کشور
|
H index
|
کشور
|
H index
|
|
ایالات متحده
|
656
|
قطر
|
13
|
|
انگلستان
|
400
|
کره جنوبی
|
141
|
|
آلمان
|
368
|
چین
|
130
|
|
ژاپن
|
325
|
هند
|
107
|
|
فرانسه
|
322
|
ترکیه
|
94
|
|
کانادا
|
304
|
عربستان صعودی
|
55
|
|
سوسیس
|
272
|
پاکستان
|
46
|
|
ایتالیا
|
271
|
اردن
|
30
|
|
هلند
|
261
|
مالزی
|
45
|
|
سوئد
|
233
|
امارات متحده عربی
|
39
|
|
اسراییل
|
202
|
کویت
|
37
|
|
ارمنستان
|
21
|
عراق
|
11
|
|
عمان
|
20
|
بحرین
|
10
|
همان طور که در این جدول پیداست شاخص H ایران از و از کشورهایی چون بحرین ، عراق ، قطر و امارات برتر است. اما کشورهای ترکیه، هند، چین و کره جنوبی پایین تر هستیم.
با شمارش و مقایسه تعداد مقالات و شاخص H ایران در سال های 1996 و 2008 (نمودار) مشخص میشود رتبه و شاخص H در طول این سالها تغییری نداشته است اما تعداد مقالات 51/21 برابر شده است . به عبارتی تعداد مقالات 2151 درصد افزایش داشته است . در کنار این رشد کمی اما رشد کیفی نه تنها افزایش نداشته که کاهش نیز پیدا کرده است و میزان استناد به مقالات که انتظار می رود با توجه به بالا رفتن تعداد مقالات افزایش زیادی پیدا کند تنها 77/1 برابر شده است (177 درصد). همچنین میزان استناد به هر مقاله 92 درصد کاهش داشته و از هر 93/12 استناد برای هر مقاله به 06/1 کاهش یافته است. البته این ارزیابی اولیه خالی از اشکال نیست زیرا این کاهش استنادات به مقالات در مورد کشورهای دیگر نیز تا حدی مشاهده میشود که می تواند به افزایش استنادات در بازه زمانی مربوط باشد به طوریکه مقالات هر چه قدیمیتر باشند بیشتر خوانده و استناد میشوند.
از سویی این نکته را نیز باید در نظر داشت دیدگاه مجلات نسبت به مقالات ایرانی تا حدودی منفی شده که مانع استناد به آنها میشود.
دانشگاه های برتر جهان
رتبه بندی آکادمیک دانشگاههای جهان ( ARWU ) که توسط دانشگاه شانگهای جیا تیانگ1
| 
